Hala esan zidan, lehengo neguan, lagun dudan apaiz batek: "Manuel Lekuona gora doan balioa da euskal letretan". Garbi ez nintzen ohartu zer nahi zidan esan horrekin. Udaren erdian, osabari buruz lantxo hau eskatu didatenean, aitortu behar dut, gaia jarri zidala - bertsolariei bezala- gaurko lan hau nondik nora bideratu asmatzeko.

Osaba zenari oraindik bizi zelarik, ageriki aitortzen zitzaion, bera zela euskal oralisten aitzindaria. Bere liburua, Literatura oral vasca, markarritzat jotzen zen herri-literaturari buruzko euskal ikaskuntzetan.

Gaur egun, berrikuspen baten azpian ikusten ditugu XIX-XX. mendeetako maisuek gure kulturaren zimentarri ezarritako teoriak, oinarrizko ikuspegiak, lam-hipotesiak, erabilitako, metodologiak. Egungo ikerlariak birraztertzen ari dira Bonaparteren, Azkueren, Barandiaranen eta beste maisuen aportazio-ardatzak. Lekuonarekin ere zerbait honelako gertatzea ez da harritzekoa, denboraren joanak, eta batez ere lan-baldintzek hobera egiteak, ezinbestekoa dutenez aldaketak ekartzea. Bizitzaren legea dela esan behar.

Manuel Lekuonak oraindik ere eusten badio bere maisu irudiari, denbora luzeko arrakasta hau metodologia egokia erabili izanagatik datorkio besteak beste. Campus-lana egin zuen, bai berak bakarrik, bai apaizgaiekin batera herri-kantuak eta gainerako literatur pieza aukeratuak bilduz. Gero materialaren deskribaketa zehatza egiten du, zenbait testu-azterketa maisu-lan direlarik gaur egun ere, hala nola kopla zaharren, apain-olerkiaren eta bat-bateko jardunaren legeak eta teknikak gauzatzerakoan. Beste herriekiko konparaketa legoke hirugarrenik, une hartan ahozkolaritzan agintzen zuten autoreen ikusmolde eta iritziak, batez ere Marcel Jousse-renak, gure altxorrari erantsiz eta aplikatuz. Aipatzekoa ere, irakaskuntzan (eskoletan eta mintzalditan) egin zuen lana, eta zer esanik ez bere kreazio pertsonaletan literatur balio hauek maisuki erabili izana. Lan eredugarria orain 60-70 urte Manuel Lekuonak osabete zuena herri-literaturaren ikerkuntzan eta garapenean.

Gaur egun, asko ugaritu da herri-literaturako corpus-a: hor daude herri-artisten emanaldi eder eta ugariak; hor daude biltzaileen lan eskergak, Antonio Zavala dugularik altxor bikaina mukurutu diguna; hor daude bildumak eta antologiak, asko ugaldu denez liburugintza, diskogintza eta emanaldi artistikoen zabalkunde ikusentzunezkoa. Gaur egu, Unibertsitatea daukagu aitzindari ikerketa monografikoetan, tesi doktoralak lekuko; Unibertsitatea dugu mintegi, ikertzaile berriak trebatu eta maisutzeko, formazio berarizkoa ezezik, espezializazioa bultzatuz herri literaturaren esparruan. Bestalde, gaur egun gero eta jakingarriagoak dira beste herriekin dauzkagun harremanak, dela datozkigun liburu eta idazkien bidez lortuak, dela tradizio berak gordetzen ditugun herrien arteko topaketen bidez sendotuak. gaur, aurrerabidean doa euskarazko herri-literatura, denboraren berrikuntzek ekarritako erreten berrien ildotik.

Manuel Lekuonak goienean dirau ahozko euskal literaturaren ikerkuntzan, lan zehatza, aukerakoa eta preziagarria egin zuelako. Euskal kulturaren inguruneak aurrera egin ahala, ahozkolaritzan ere gauza berriak datoz teorizazioan eta eginbideetan. Beti da pozgarria belaunaldi berrien emaitza. Baina Manuel Lekuonaren lana herri-literaturan, eredugarri da gaur ere. Oraindik gordetzen du, bere atal hoberenetan, bere lehengo distira eta bere maisutasuna. Horrelatsu ulertzen dut gaur, lagun dudan apaizak esanikoa: Manuel Lekuonak toki altuan dirau oraindik euskarazko herri-literaturaren ikerkuntzan.